De opgave om circulariteit, natuurwaarde, voedingswaarde en economische waarde met elkaar te verenigen is immens. Fascinating is daarmee niet zomaar ‘leuk om te doen’, maakt Jongsma duidelijk. “Het landbouwsysteem moet anders. Als we die overgang niet waarmaken, verliezen we ons bestaansrecht.” Procestechnologie speelt een sleutelrol bij het bereiken van die overgang.
De maatschappelijke en politieke druk op de landbouw groeit. Het moet groen, het moet circulair. Tegelijk is er een race naar de bodem aan de gang, die keihard doorgaat. Het moet nòg goedkoper, nòg meer, nòg intensiever. Die ontwikkelingen botsen. De gewasopbrengst en de kwaliteit nemen niet meer toe. Het rendement neemt af. En anderen, in het buitenland, kunnen het ongetwijfeld nog goedkoper. Niets veranderen betekent daarmee: doorgaan op een doodlopende weg.
Dat wil niet zeggen dat alles anders moet. Het betekent volgens Fascinating wel dat van elk onderdeel bekeken moet worden of en hoe het beter kan. Want dat er dingen beter kunnen staat als een paal boven water. Meer biodiversiteit kan. Een gezondere bodemkwaliteit is binnen bereik. Circulariteit is mogelijk. En uiteindelijk meer geld verdienen aan het landbouwsysteem moet ook haalbaar zijn. Procestechnologie is één van de manieren om de puzzelstukjes anders te leggen. En wel zo, dat ze beter in elkaar passen.
Positieve effecten
De initiatiefnemers van Fascinating vinden elkaar in hun passie voor gezonde voeding en een gezond ecosysteem. Dat geldt ook voor Tjeerd Jongsma. Hij is directeur van het Institute for Sustainable Process Technology (ISPT). Voorheen werkte hij als directeur Research bij FrieslandCampina. “Ik weet wat gezonde voeding met een mens kan doen, ook vanuit mijn privéleven. Een naaste met MS kon door een ander voedingspatroon en meer bewegen de gevolgen van de ziekte langdurig op de pauzestand houden.”
De manier waarop (micro)nutriënten, darmflora en het menselijke lichaam op elkaar inwerken is ingewikkeld. Het inzicht in de werking van het immuunsysteem in dat geheel groeit. Jongsma: “Maar gelukkig hoeven we niet eerst de hele werking te ontrafelen. We weten van (micro)nutriënten dat ze bepaalde positieve effecten hebben. Dat is voorlopig voldoende om er ons voordeel mee te doen.”
Minimaal bewerken
Dan is het spijtig als dergelijke voedingsstoffen bij de be- of verwerking van gewassen verloren gaan, vindt Jongsma. “De inzet van Fascinating is, om de voedingsstoffen die van het land komen te koesteren. Dat betekent soms gewoon: minder doen. Tot nu toe was zover mogelijk zuiveren gebruikelijk. Nu weten dat bepaalde mineralen behouden blijven als je zuiveringsstappen weglaat.”
Dit ‘minimaal bewerken’ verandert de rol van procestechnologie aanzienlijk. “Maar daarmee ben je er nog niet”, waarschuwt Jongsma. “Het weglaten van stappen klinkt eenvoudig. Maar je krijgt daarmee wel een ander ingrediënt. Het kan best zijn dat dit zich anders gedraagt in een receptuur. We moeten het effect in eindproducten weten.”
Soms zul je voor het behoud van voedingsstoffen niet iets moeten weglaten, maar juist een nieuw proces moeten bedenken. Jongsma: “Ook daarover denken de producenten van ingrediënten en eindproducten in het consortium goed na.”
Nieuw gewas
Zo speelt procestechnologie door de hele keten, van begin tot eind, een belangrijke rol. Jongsma: “Neem bijvoorbeeld de selectie van nieuwe gewassen voor de productie van plantaardig eiwit. De kandidaten daarvoor gaan dit jaar op proefboerderijen de bodem in. De keuze draait niet alleen om hoeveel eiwitten en andere voedingsstoffen een plant oplevert. De vraag is vooral: kunnen mensen die stoffen goed opnemen?”
Een bekend voorbeeld is ijzer. Daarvan zit veel in veldgroenten, maar mensen nemen het daaruit veel minder op dan uit rood vlees. “Een ander voorbeeld met direct belang voor Fascinating is het eiwit Rubisco”, zegt Jongsma. “Dat zit namelijk in bietenblad, een reststroom uit de suikerproductie. Rubisco bevat alle essentiële aminozuren die het lichaam nodig heeft. Maar deze zitten vaak zo ingekapseld, dat een mens het niet kan opnemen.”
Als een plant zo’n eiwit oplevert dat van nature moeilijk in ons dieet past, kan procestechnologie het misschien beschikbaar maken. “Hetzelfde geldt voor andere voedingsstoffen”, zegt Jongsma. “Er zijn de laatste tijd veel ontwikkelingen op dit gebied geweest, waar wij ons voordeel mee kunnen doien. Zo is procestechnologie verweven in veel afwegingen.”
Filteren
Eén daarvan is energiebesparing. Vòòr 2030 moet Nederland de uitstoot van broeikasgassen met 55% verminderen ten opzichte van 1990. Daaraan zullen ook efficiëntere processen in de voedingsmiddelenindustrie moeten bijdragen. Jongsma: “De grootste energiebesparingen zijn mogelijk door in bestaande productielijnen anders te gaan drogen en ontwateren. Verhitten kan in veel gevallen plaatsmaken voor sterk verbeterde microzeef- en membraanfiltratietechnieken.”
Soms is de beste oplossing mogelijk: voorkomen dat drogen nodig is. Verder maken betere membraanoppervakken en betere modellering het makkelijker om de vervuiling van membranen binnen de perken te houden. Er zijn ook technieken om door de vervuiling heen te filteren. Er bestaan microzeven die dankzij een soort stofzuiger schoon blijven. Avebe droogt met zeolieten, mineralen die water absorberen.
Jongsma: “Er is veel nieuwe technologie beschikbaar. Dat geldt niet alleen voor het gebied van scheiden, maar ook bijvoorbeeld voor milde conservering. Nu komt het er op aan die nieuwe mogelijkheden meer toe te passen. Het onderling uitwisselen van de ervaringen tussen de partners binnen Fascinating brengt dat dichterbij.”
Investeren
Een lastig punt is, dat dergelijke vernieuwingen al snel miljoenen kosten. Jongsma: “De terugverdientijd is lang. Sommige processen moeten decennialang meegaan. Nieuwe vindingen hebben een lange aanloopperiode. Vooral de allereerste praktijktoepassing van een nieuwe technologie is lastig. Er is dan altijd het risico dat er onvoorziene problemen optreden. Dat maakt het voor start-ups met nieuwe, gepatenteerde procestechnologie moeilijk om op de markt te komen.”
Het vraagt om een goede financiële inbedding, waarbij bijvoorbeeld de Noordelijke Ontwikkelingsmaatschappij en InvestNL nauw samenwerken met de grote toepassende bedrijven. Jongsma: “Het open innovatieplatform van Fascinating heeft een fonds nodig dat een jaar of vijftien kan blijven investeren. Dat is de moeite waard: het maakt vernieuwen, versterken wat er al is en het aanhaken van nieuwe partijen mogelijk.”
Eerlijk verdelen
Binnen een productieketen is het helaas nooit zo dat de kosten en opbrengsten van investeringen automatisch netjes over de verschillende partijen verdeeld zijn. Vaak liggen de kosten bij één partij, terwijl de ander het meest van de opbrengst profiteert. Jongsma: “Om dat op te lossen heb je druk van buiten nodig om te veranderen. Die druk is er maar om te veranderen moet je wel de hele keten verenigen. Als er dan ook nog goede wet- en regelgeving komt, is het mogelijk om tot een goede verdeling van kosten en opbrengsten over de keten te komen.”
Ook aan die voorwaarde voldoet Fascinating, zegt Jongsma: “De provinciale en nationale politiek zijn nauw betrokken. Daarmee hebben we alles wat nodig is om het dubbeltje de goede kant te laten opvallen. Daarmee kunnen we circulariteit, natuurwaarde, voedingswaarde en economische waarde in balans te brengen.”
Tekst: Leendert van der Ent
Dit artikel maakt deel uit van een reeks interviews met de founding members van Fascinating. In deze reeks verschenen:
het gesprek met Peter Bruinenberg, over de duurzame productie van voedingsgewassen
het gesprek met Jan Sikkema, over de relatie tussen duurzame landbouw en gezonde voeding
het gesprek met Jan Willem Straatsma, over de benutting van reststromen
het gesprek met Trienke Elshof, over het toekomstperspectief dat Fascinating biedt